Jedan od najuticajnijih faktora rizika po zdravlje ljudske populacije u Evropi i širom sveta je zagađenje vazduha1. Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (eng. OECD) predviđa da će do 2050. godine na globalnom nivou zagađenje vazduha biti najveći uzročnik smrti koji potiče od ekoloških problema2. Pored toga, zagađenje vazduha klasifikovano je i kao vodeći ekološki uzrok za nastanak kancera3. Jedan od značajnijih segmenata realizacije ciljeva održivog razvoja jeste očuvanje i kontrola kvaliteta vazduha. Obaveza država potpisnica konvencija je podnošenje izveštaja o trenutnim i budućim emisijama određenih zagađujućih materija, definisanih kroz indikatore koji se odnose na vazduh i klimatske promene4. Ocenjivanje kvaliteta vazduha vrši se obavezno u pogledu koncentracija oksida sumpora, azota, ugljenika, kao i suspendovanih čestica (eng. particulate matter – PM10, PM2.5), olova, benzena, prizemnog ozona, arsena, kadmijuma isl. U državnim i lokalnim mernim stanicama se meri regionalni i prekogranični atmosferski prenos zagađujućih materija u vazduhu i aerosedimentima, alergeni polen, kvalitet vazduha u naseljima, industrijskim i nenaseljenim područjima, u zaštićenim prirodnim dobrima, kao i u područjima pod uticajem određenih izvora zagađivanja, uključujući i pokretne izvore.
Praćenje kvaliteta vazduha u državnoj mreži, u okviru svojih nadležnosti vrši Agencija za zaštitu životne sredine. Prema njenom izveštaju iz januara meseca na Novom Beogradu je 25 dana bila prekoračena koncentracija PM10 čestica, kao i u Novom Sadu, Beočinu, u Valjevu čak – 29, Nišu – 28, Kosjeriću – 27, Smederevu – 24, Užicu – 17! Dok je u Boru primećeno prekoračenje koncentracije sumpor-dioksida u periodu od 7 dana, a u Zaječaru i Vranju ugljen-monoksida u periodu od 2 dana 5.
Najizraženija emisija oksida sumpora potiče iz termoelektrana koje električnu energiju dobijaju sagorevanjem uglja, zatim iz industrijskih postrojenja kao npr. rafinerija. Sumpor-dioksid se može transportovati i do nekoliko stotina kilometara, stoga može izazvati zagađenje i na velikoj udaljenosti od samog izvora. U manjim koncentracijama izaziva iritaciju organa za disanje, dok u većim koncentracijama može dovesti i do ozbiljnog zapaljenja sluzokože disajnih organa i pogoršavanju postojećih srčanih oboljenja. U Londonu je 1952. godine od posledica sumpornog smoga za nekoliko dana umrlo preko 4000 ljudi, a naknadno preko 12 000. Sumporni smog je prevaziđen u razvijenim zemljama prelaskom na čistija goriva i kontrolom emisije.
PM10 su suspendovane čestice prečnika 10 μm, a PM2.5 fine suspendovane čestice prečnika 2,5 μm koje se mogu udisati. Koliko je to zapravo malo? Prosečna vlas kose ima prečnik oko 70 μm, što znači da su PM10 čestice 7 puta, a PM2.5 30 puta manje. PM čestice u atmosferu dospevaju direktno iz izvora, kao što su gradilišta, neasfaltirani putevi, polja, dimnjaci ili požari. Mada se većina ovih čestica formira u atmosferi kao rezultat složenih hemijskih reakcija oksida sumpora i azota, koji predstavljaju zagađujuće supstance koje se emituju iz elektrana, industrije i saobraćaja6. PM čestice prodiru kroz disajni sistem u alveole, a mogu dospeti čak i u krvotok. One sprečavaju adekvatno udisanje, srce se stoga napreže da bi nadoknadilo smanjeni unos kiseonika i pri tom se iscrpljuje. Često mogu izazvati osećaj gušenja čak i napad astme. Ljudi koji boluju od kardiovaskularnih bolesti su ugroženiji iako vlada mišljenje da su ljudi koji boluju od resiratornih oboljenja pod većim rizikom7. U najugroženiju kategoriju spadaju deca, jer se, usled njihove male telesne mase, u njihovim organizmima javljaju veće koncentracije zagađujućih materija, a i zbog njihovog nižeg rasta bliži su auspusima vozila, pa su samim tim direktno izloženi izduvnim gasovima.
Kontrola i očuvanje kvaliteta vazduha jedan je od najznačajnijih segmenata plana održivog razvoja u budućnosti. Učešće Republike Srbije u međunarodnim dogovorima kao i izvršavanje obaveza u skladu sa međunarodnim ugovorima veoma je važno. Moraju se poštovati granične vrednosti emisije – maksimalno dozvoljene koncentracije zagađujućih materija u otpadnim gasovima iz stacionarnih i pokretnih izvora. Da bi se sprečila kontaminacija vazduha na državnom nivou potrebno je pridržavati se nacionalnog zakonodavstva, izbegavati, sprečavati i smanjivati zagađenja koja utiču na oštećenje ozonskog omotača i klimatske promene, kontinualno vrštiti monitoring zagađujućih materija, sarađivati sa evropskim centrom za emisiju zagađujućih materija, korstiti ekološki opravdane izvore energije, tj. obnovljive izvore, kontrolisati izduvne gasove vozila, vršiti optimalan izbor tehnologija – čistijih tehnologija, štedeti električnu energiju, ugrađivati elektrofiltere, obaveštavati populaciju o pikovima aerozagađenja, kao i vršiti uticaj na svest građana i njihovu edukaciju o problemima koje može dovesti zagađenje vazduha i životne sredine uopšte.